Donald Trump wordt nu president van de Verenigde Staten door een democratisch tot stand gebrachte rebellie tegen de gevestigde orde: dat is het onverwachte kader voor de herdenking van 25 jaar Verdrag van Maastricht. Het dwingt de EU nog meer om rekening te houden met de wrevel van een deel van de burgers Maar de huidige EU kent meer kwetsbaarheden. Zoals de uitholling van de democratie in sommige Oost-Europese landen en de toenemende corruptie in Zuid-Europa, kwetsbaarheden die ik in deze blog aan de orde stel.
Good governance
Inderdaad, het gaat dan (onder andere) over Polen, dat juist in deze dagen besloten heeft om de samenstelling van zijn Hooggerechtshof te laten bepalen door het zittende kabinet. Weg onafhankelijkheid van de rechtspraak en vrij baan voor rechtspraak die de belangen van het zittende kabinet dient. Ben je lid van de oppositie (of ben je buitenlandse investeerder) dan kun je het wel vergeten. Je legt het af tegen de (gekozen) machthebbers. Polen volgt daarmee de weg die Hongarije al veel eerder nam en haaks staat op de afspraken die gemaakt zijn voor toetreding tot de EU. Toetreding kon op voorwaarde van het tot stand brengen van ‘good governance’, zoals persvrijheid, eerlijke en onafhankelijke rechtspraak en effectief optreden tegen corruptie. De belofte van ‘Europa’ in de vorm van de EU was: de welvaart en veiligheid van Europa zal toenemen. Daartoe diende de vergaande economische samenwerking, maar ook het gezamenlijke streven naar een betere ‘governance’ in de lidstaten.
Economische ontwikkeling
De EU ‘track record’ op het terrein van de economie was – zeker tot het begin van de crisis in 2008 – uitstekend. De EU bracht vrede en welvaart, met veel economische convergentie voor zuidelijke landen en voor de landen in Centraal – en Oost-Europa. Ook in ‘governance’ werden er belangrijke resultaten geboekt, het meest met de uitbreiding van de Centraal – en Oost-Europese landen. Die hadden zich ontworsteld van de communistische dictatuur en zorgden ervoor om hun ‘governance’ redelijk op orde te hebben om te kunnen toetreden. Dat was ook belangrijk voor de economische ontwikkeling: betere ‘governance’ gaat in de regel samen met een aantrekkelijker investeringsklimaat en meer economische groei.
Terugval
Toetreding was voor die landen een geweldige plus, niet alleen vanwege de mogelijkheden om handel te drijven, maar ook vanwege de financiële steun uit de EU: Polen krijgt van de EU bijvoorbeeld 78 miljard euro voor de periode 2014-2020, Hongarije zit net als Roemenië en Tsjechië boven de 20 miljard. Maar de laatste vijf jaar is er een terugval in ‘governance’. De corruptie in Italië en Griekenland is toegenomen. De onafhankelijkheid van de rechtspraak is sterk afgenomen in Hongarije en Polen. Er is nog steeds geen persvrijheid in Roemenië. Dat stelt de EU-samenwerking op de proef. Waarom zouden de rijkere EU-landen de armere leden nog blijven financieren als die zich niet aan de afspraken over ‘governance’ houden? Het wordt hoog tijd dat de EU-lidstaten gezamenlijk een weg vinden om het ‘good governance’ pad omhoog te zoeken.
Straffen
In het Verdrag van Maastricht was nog weinig aandacht voor gevallen waarin landen zich niet aan de afspraken houden. Vervolgens werd in het Verdrag van Amsterdam in 1999 een artikel opgenomen dat voorziet in straffen voor die landen die zich onttrekken aan de regels (Artikel 7) . Maar dat artikel is volstrekt onwerkbaar. Het is een keer gebruikt – tegen Oostenrijk, toen Haider er de dienst uitmaakte – met sancties tegen Oostenrijk die vervolgens weer schielijk werden ingetrokken. De EU ontbeert dus een goed instrument om de lidstaten in een spiraal van ‘good governance’ omhoog te duwen.
Europese rechter
Veel Hongaarse en Poolse burgers voelen zich ontheemd door het verdwijnen van de vrije pers en van hun rechtsbescherming. Vanuit de Hongaarse oppositie kwam een lumineus idee voor een heel eenvoudige manier om ‘good governance’ te bevorderen; bied burgers van een EU-land de gelegenheid om een Europese rechter op te zoeken (wanneer de rechtspraak in dat land politiek bepaald wordt). Daar moeten de lidstaten het dan over eens worden.